علوم دینی

علم الهی در اندیشه کلامی امامیه
از عصر معصومان علیهم السلام تا مدرسه کلامی بغداد
بازخوانی و تحلیل اندیشه امامیه نخستین درباره یکی از مهم ترین اوصاف الهی

پدیدآورنده : عبد الحسین کافی
ویراستار : محمد مهدی حکیمیان

کتاب «علم الهی در اندیشه کلامی امامیه، از عصر معصومان تا مدرسه کلامی بغداد» بخشی از کلان پروژه « بازشناسی اندیشه کلامی امامیه» است که به بازخوانی و تحلیل اندیشه امامیه نخستین درباره یکی از مهم ترین اوصاف الهی می پردازد.

در این کتاب با بررسی آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام و مروری بر اندیشه اندیشمندان امامیه در قرون نخستین، مساله علم الهی از دو بعد وجودشناسی و معناشناسی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

این پژوهش با آثار دیگری که در حوزه خداشناسی و دیگر عناصر معرفتی شیعه به انجام رسیده و یا در دست پژوهش است تکمیل خواهد شد و در نهایت، تقریر جامعی از اندیشه کلامی امامیه – پیش از ورود اندیشه های فلسفی و عرفانی – ارایه خواهد داد.

پیشتر آثاری در موضوع «رابطه ذات و صفات»، «حدوث أسماء» و « اراده الهی» از این پژوهشکده به جامعه علمی عرضه شد که رویکرد اصلی امامیه تا پیش از سده پنجم هجری نسبت به مساله صفات الهی را به تصویر کشید.

بخشی از پیش گفتار کتاب:

طینت انسان به‌‌گونه‎ای سرشته شده است که قابلیت و امکان شناخت حقیقت خداوند را ندارد. ممکن است بتوان نکوهش قرآن از توصیف ذات خدا توسط مردم را نشانه‌‌ای دانست که توصیف کامل و بایستۀ خدا، نه آسان است و نه در حد توان انسان. اما می‌‌توان ادعا کرد که براساس دیدگاه همۀ خداباوران، فی‌‌الجمله امکان شناخت خدا هست.

بشر می‌‌تواند با امداد از وحی، عقل و قلب یا همان فطرت به شناخت خدا رو‌آورد. در هریک از برهان‌‌های فلسفیِ اثبات وجود خدا، دست‌کم به یک صفت توجه می‌‌شود؛ در برهان نظم «ناظم یا مُدبِّر»، در برهان حرکت «محرک اول»، در برهان حدوث «محدِث یا خالق» و در برهان امکان «واجب الوجود»؛ اما در ادیان الهی افزون بر آنچه گذشت، ویژگی‌‌های متعدد دیگری برای خداوند مطرح است که به‌طور عمده در بحث «صفات خدا» مطرح می‌‌شود…

…قرآن کریم از یک‌سو صفات متعددی را به خدا نسبت می‌‌دهد و از سوی دیگر، از فهم آنها با ویژگی‌های مادی برحذر می‌دارد. نفی تشبیه و تعطیل به‌‌صراحت در روایات اهل بیت علیهم السلام به‌‌چشم می‌‌خورد.

برخی از متکلمان و فیلسوفان برای گریز از تشبیه، بر این باورند که باید در توصیف خدا از مفاهیم عام و کلی بهره ‌برد نه از مفاهیمی که مستقیماً از خارج گرفته می‌شوند و خواه‌‌ناخواه ویژگی‌‌های عالم ماده را دارند. گروهی دیگر از اندیشمندان مسلمانان، دیدگاه پیشین را در نفی تشبیه کافی ندانسته‌‌اند؛ ازاین‌رو، صفات ذاتی مانند علم و قدرت را سلبی معنا کرده‌ و مثلاً علم را «عدم جهل» می‌‌دانند. این دیدگاه را «نظریۀ سلبی صفات» می‌‌گویند.

فهرست مطالب کتاب

بخش اول: علم الهی از دیدگاه قرآن و اهل بیت علیهم السلام

فصل اول:مباحث وجود شناختی علم الهی از دیدگاه قرآن و اهل بیت علیهم السلام

فصل دوم:مباحث معناشناختی علم الهی از دیدگاه قرآن و اهل بیت علیهم السلام

بخش دوم: علم الهی از دیدگاه مدارس کلامی امامیه (از کوفه تا بغداد)

فصل اول:علم الهی در مدرسه کلامی کوفه

فصل دوم:علم الهی در مدرسه کلامی بغداد

فصل سوم:جمع بندی، تحلیل و مقایسه دیدگاه های مدرسه کلامی کوفه و بغداد

بخش سوم: مقایسه دیدگاه های متکلمان کوفه تا بغداد با قرآن و روایات

فصل اول:نظریه های وجود شناختی علم الهی

فصل دوم:نظریه های معناشناختی علم الهی

فصل سوم:جمع بندی و تحلیل