اختلاف الحدیث، تحلیل اختلاف احادیث، مرتضی خوش نصیب، پژوهشگاه قرآن و حدیث، فهم حدیث، روش‌های روایی، مطالعات اسلامی

گنجینه میراث حدیث پیامبر اهل بیت(ع)، پس از قرآن کریم، دومین منبع آموزه‌های دینی در حوزه‌های مختلف است و ناسازگاری و اختلاف میان دو یا چند متن حدیثی، گاه نتیجه فضا، شرایط و موقعیت صدور حدیث است، به گونه‌ای که سبب بروز اختلاف در حدیث می‌شود؛ بنابراین مؤلف در مقدمه در این باره چنین آورده است:

مثال بارز این سخن، شرایط تقیه است و امام معصوم در چنین شرایطی ناگزیر است به خاطر رعایت مصالح و مهم‌تر سخنی را بازگو کند که چه بسا با دیگر داده‌های حدیث در شرایط عادی صادر دچار اختلاف است.

در این میان، تلاش عالمان و حدیث‌شناسان در شناسایی روزنه‌های و ورود اختلاف به متون حدیثی و نیز یافتن راه‌های علاج و رفع اختلاف شایان توجه است.

این نوشتار پانزده درس نوشتار دارد که عنوان های آنها عبارتند از: کلیات، آشنایی با دانش اختلاف الحدیث، پیشینه پرداختن به موضوع اختلاف حدیث، شش درس درباره اسباب خارجی اختلاف حدیث، سه درس در موضوع اسباب داخلی اختلاف حدیث، تفاضل مراتب تکلیف و حکم فقهی تخییر، و تعارض ادله.

نویسنده در آغاز هر درس نوشتار به اهداف درس، اشاره و همچنین در پایان چکیده هر درس را آورده و در پایان این مجموعه نیز کتاب‌نامه امده است.

اختلاف حدیث عبارت است از ناهماهنگی و منافات میان مفاد دو یا چند حدیث؛ و همچنین اختلاف حدیث از عوامل مختلفی سر چشمه می‌گیرد که همه آنها به دو عامل «نقل حدیث» و «القای سنت» باز می‌گردد؛ از این رو، نگارنده در این باره چنین نوشته است:

اختلاف ناشی از نقل حدیث در حقیقت زاییده شیوه‌های نقل مانند: تقطیع و تلخیص و یا نتیجه دیگر پیامدهای نقل همچون تصحیف و تخلیط است.

وضع و تحریف نیز به عنوان چالش‌های فراروی نقل حدیث، شماری از اختلاف‌ها را پدید آورده‌اند. اختلاف میان اجزای سنت که مستند به جهل و هواخواهی القا کنندگان آن باشد به دلیل عصمت آن بزرگواران، اساسا منتفی است.

تقیه که با هدف رعایت مصالح برتر صورت پذیرفته، گاه سبب بروز اختلاف در سخن معصومان شده است. توهم وجود اختلاف در آموزه‌های حدیثی از سوی کاربران حدیث، یکی دیگر از چالش‌هایی است که حدیث با آن مواجه است.

ناسازگاری میان برخی روایات، مسأله‌ای نیست که علمای معاصر، آن را دریافت کرده باشند؛ بلکه این موضوع از زمان حضور ائمه(ع) مطرح بوده و آنها ضمن اجرای برخی اقدامات پیشگیرانه؛ روش‌های مناسبی را درباره پدیده اختلاف و چگونگی رفع و علاج آن مطرح کرده‌اند، از این رو نگارنده در این باره چنین اورده است:
روایات متعددی در ارتباط با موضوع اختلاف روایت و عوامل پدیدآورنده آن در منابع روایی به چشم می‌خورد که گویای اهتمام امامان به تبیین مسأله مختلف‌ الحدیث و چاره‌اندیشی برای رفع پیامدهای منفی آن است.

همچنین جمعی از حدیث‌نگاران بزرگ شیعی در جوامع حدیثی خود، بابی را مشتمل بر احادیث مربوط، به این موضوع تخصیص داده‌اند که به نوبه خود از توجه مختلف الحدیث در ادوار گذشته خبر می‌دهد.